Osmanlı’da kullanılan unutulmuş teknolojik aletler

Osmanlı İmparatorluğu, altı asırlık tarihinde yalnızca askeri gücüyle değil, teknolojik yenilikleriyle de çağının en ileri medeniyetlerinden biri oldu. Günümüzde unutulan pek çok teknolojik alet, Osmanlı saraylarında, medreselerinde ve kentlerinde günlük hayatın ayrılmaz kesimiydi. Bu sofistike aygıtlar, periyodun bilim insanları ve zanaatkarlarının ne derece ileri düzeyde bilgi ve maharete sahip olduğunu gözler önüne seriyor. Pekala bunlar neler?

Osmanlı’nın unutulmuş teknolojik aletleri

Usturlaplar, Osmanlı bilim dünyasının en saygın aletleriydi. Bu pirinç yahut gümüşten yapılan dairesel aygıtlar, gökyüzünü iki boyutlu düzleme yansıtan karmaşık hesaplama makineleriydi. 16. yüzyılda İstanbul’da yaşayan ünlü gökbilimci Takiyüddin’in atölyesinde üretilen usturlaplar, vaktin en gelişmiş denizcilik aletleriydi. Bu aygıtlar yalnızca gök cisimlerinin pozisyonunu belirlemekle kalmıyor, namaz vakitlerini hesaplıyor, kıble tarafını buluyor ve hatta matematik sorunlarını çözüyordu.

Osmanlı usturlapları, Avrupa örneklerinden daha gelişmiş özellikler taşıyordu. Çok katmanlı plakalar sistemi, farklı enlemlerde kullanım imkanı sağlıyordu. Takiyüddin’in geliştirdiği “Zürkaniye” usturlabı, periyodun en karmaşık formuydu ve 16 farklı matematik süreç gerçekleştirebiliyordu. Bu aletler o kadar kıymetliydi ki, padişah ikramlarında Avrupa hükümdarlarına gönderiliyordu.

Saat kuleleri, Osmanlı kentlerinin en değerli teknolojik yapılarındandı. Birinci büyük saat kulesi, 1564 yılında Topkapı Sarayı’nda inşa edildi. Bu kuledeki saat düzeneği, tartı sistemiyle çalışıyor ve saatte bir kere çan çalıyordu. Bursa’daki Saat Kulesi ise 1905 yılında Sultan II. Abdülhamid devrinde yapıldı ve Avrupa’nın en gelişmiş saat teknolojilerini kullanıyordu.

En etkileyici saat kulesi örneklerinden biri Adana’daydı. 1882 yılında yapılan bu kule, yalnızca vakti göstermekle kalmıyor, birebir vakitte hava durumu iddiası yapan barometrik sistemlere sahipti. Kulenin üst katında bulunan rüzgar istikameti göstergesi, kentin ticaret gemileri için meteorolojik bilgi sağlıyordu.

Su saatleri, Osmanlı teknolojisinin en şık örnekleriydi. Topkapı Sarayı’ndaki Cevher Ağası’nın odalarında bulunan su saati, altın ve gümüş süslemeli bronz gövdesiyle sanat yapıtı niteliğindeydi. Bu saatler, su akışının nizamlı suratını kullanarak vakti ölçüyordu. En sofistike örnekleri, farklı mevsimler için ayarlanabilen değişken akış sistemlerine sahipti.

İstanbul’daki Ayasofya yakınlarında bulunan atölyelerde üretilen su saatleri yalnızca vakit ölçmekle kalmıyor, müzik de çalıyordu. İçlerindeki küçük çanlar ve düdükler, makul saatlerde melodi çıkarıyordu. Bu teknoloji Antik Yunan’dan miras alınmış lakin Osmanlı zanaatkarları tarafından çok daha gelişmiş hale getirilmişti.

Osmanlı saraylarında zaten hareket eden mekanik figürler bulunuyordu. Bu otomatonlar, saat sistemlerine emsal dişli sistemlerle çalışıyordu. Saray ziyaretçilerini etkileyen bu aygıtlar Osmanlı zanaatkarlarının mekanik bahisteki ustalığını gösteriyordu. Bu hareketli figürler ekseriyetle çeşmeler ve saatlerle birlikte tasarlanıyordu. Belli vakitlerde harekete geçen figürler hem cümbüş hem de teknolojik şovun kesimiydi.

Osmanlı topçu tekniği, periyodunun en ileri düzeyindeydi. “Şahi Topu” ismi verilen büyük çaplı toplar, bronz döküm tekniğinin doruğuydu. 1453 İstanbul kuşatmasında kullanılan Orban Topu, 635 kilogramlık mermi atabiliyordu. Bu topların namlu içi yivli nizamı, mermilerin daha yanlışsız maksat bulmasını sağlıyordu.

Daha az bilinen lakin tesirli bir teknik “Alevli Ok” tertibiydi. Bu özel oklar, uçlarındaki kimyasal karışımla gayeye çarptığında yangın çıkarıyordu. Sekiz değişik kimyasal unsurun karışımından oluşan bu sistem devrin yakıcı silah tekniği sayılabilir.

Tıbbi aletler konusunda da Osmanlılar çağının ilerisindeydi. Cerrahpaşa’daki bimarhanede kullanılan cerrahi aletler, çelik kalitesi ve insan bedenine uygun dizaynıyla Avrupa örneklerini geçmişti. Diş çekme aletleri yalnızca fonksiyonel değil birebir vakitte sanat yapıtı niteliğindeydi. Gümüş ve altın kakmalı kerpeten örnekleri, hem ağrıyı azaltıyor hem de hastanın moralini yüksek tutuyordu. Bu aletlerin kimilerinde uyuşturucu unsur hazneleri bulunuyordu.

Denizcilik aletleri, Osmanlı denizcilik tekniğinin gururu sayılıyordu. Piri Reis’in haritalarında kullanılan pusula düzenekleri, yalnızca mıknatıslı kuzey değil gerçek kuzey istikametini de gösteriyordu. Bu teknik mıknatıslı sapma hesaplamalarını içeren karmaşık matematik formüllerle çalışıyordu.

“Daire-i Muaddel” ismi verilen gemi pusulası, fırtınalı havalarda bile istikrarlı kalabilen askı sistemiyle donatılmıştı. Kaptanlar bu aletle, dalgalı denizde bile yanlışsız istikamet bulabiliyordu. Pusulanın üzerindeki 32 taraf işareti, günümüz çağdaş pusula düzenekleriyle birebir ilkeyi kullanıyordu.

Deniz derinliği ölçüm aletleri de epey gelişmişti. “Şakul” ismi verilen bu aletler, yalnızca derinlik ölçmekle kalmıyor, deniz tabanının toprak çeşidini de belirleyebiliyordu. Aletin ucundaki özel mum modülü, temas ettiği yüzeyden örnek alıyor ve kaptanlara limanlara yaklaşma konusunda bilgi veriyordu.

Osmanlı kentlerinin su gereksinimini karşılayan sistemler, periyodun en gelişmiş mühendislik örnekleriydi. İstanbul’a su getiren bent ve kemelerden oluşan ağ, yüzlerce kilometre uzunluğundaydı. Mimar Sinan’ın tasarladığı su dağıtım sistemleri yerçekimini kullanarak kentin her yerine eşit basınçta su götürüyordu. Taksim’deki ana dağıtım merkezi, hidrolik mühendisliğinin başarılı örneklerindendi.

Işık bilimi aletleri konusunda da Osmanlılar gelişmiş teknik kullanıyordu. Galata Kulesi’ndeki rasathanede bulunan dürbünler, periyodun en büyük mercekli düzenleriydi. Bu dürbünlerin mercekleri Venedik camından daha kaliteli Bursa camından üretiliyordu.

Bu büyük aynalar hem gökbilim hem de askeri gözetleme hedefli kullanılıyordu. Özel alaşımdan yapılan metal yüzeylerle güneş ışığını kilometrelerce uzağa yansıtabiliyordu. Kimi örnekleri düşman gemilerini güneş ışığıyla kör etmek için bile kullanılıyordu.

Zaman ölçüm tekniklerinde “Güneş Saati” düzenekleri de hayli gelişmişti ve Osmanlı mescitlerinde yaygın olarak kullanılıyordu. Süleymaniye Camisi’nin avlusundaki güneş saati farklı kentlerin vakitlerini tıpkı anda gösterebilen gelişmiş bir sistemdi. Gece kullanılan yıldız saatleri ise belli yıldızların pozisyonlarından yararlanarak vakti kısımlara ayırıyordu. Bu sistemin hesaplamaları karmaşık matematik bilgisi gerektiriyordu.

Osmanlı coğrafyasında haber iletimi için gelişmiş sistemler kurulmuştu. Doruklardaki işaret kuleleri, ateş ve duman sinyalleriyle kodlu iletiler gönderiyordu. Bu sistem sayesinde uzak aralara süratli haber ulaştırılabiliyordu. Posta güvercinleri için özel tasarlanmış esirgeyici kutular, kuşların uzun ara uçuşlarında hayatta kalmalarını sağlıyordu.

Bu teknik mirası kaydetme konusunda da Osmanlılar titizdi. “Mecmua-ı Tevarih” isimli el yazmaları, teknik buluşları detaylı çizimlerle belgeliyordu. Bu arşivler sayesinde günümüzde kaybolmuş tekniklerin nasıl çalıştığını öğrenebiliyoruz.

Osmanlı’nın teknik mirasının en etkileyici istikameti bu aygıtların yalnızca fonksiyonel değil birebir vakitte hoşluk pahasına sahip olmasıydı. Her alet, sanatsal bir yaklaşımla tasarlanmış ve üretilmişti. Bu ideoloji tekniğin yalnızca pratik muhtaçlıkları karşılamakla kalmayıp hayatı güzelleştirmesi gerektiği inancından kaynaklanıyordu.