Veri güvenliğinden içerik erişimine dijital çağda çocuk hakları

Sevgili okurlarımız, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı’na yaklaşırken, sizlerle günümüz dünyasında gitgide ehemmiyet kazanan bir mevzuyu paylaşmak istiyoruz: dijital ortamlarda çocuk hakları.

Hepimiz biliyoruz ki çocuklarımız artık doğdukları andan itibaren dijital bir dünyaya adım atıyor. Daha birinci fotoğrafları toplumsal medyada paylaşılıyor, büyürken tabletlerle tanışıyor ve okul çağında artık internetsiz bir dünyayı hayal edemez hale geliyorlar.

Peki bu süratli dijitalleşen dünyada çocuklarımızın hakları nasıl korunuyor? Bilgilerinin kapalılığından içerik erişimine, siber zorbalıktan dijital ayak izlerine kadar onları nelerin beklediğini hiç düşündünüz mü? Gelin bu değerli mevzuyu birlikte ele alalım.

Dijital çağda çocuk hakları

İlk olarak çocuklarımızın dijital dünyada gerçek ve inançlı bir formda var olma hakkını konuşalım. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 17. hususu çocukların bilgiye erişim hakkını vurgular.

Ancak günümüzde bu erişim çoğunlukla dijital kanallar üzerinden gerçekleşiyor. Türkiye’de TÜİK bilgilerine nazaran 6-15 yaş ortasındaki çocukların %82’si nizamlı olarak internet kullanıyor. Bu erişim bir hak olmakla birlikte beraberinde çeşitli riskler de getiriyor.

Çocuklar için kodlama uygulamaları ve platformları

Çocukların kodlama dünyasına adım atmasını sağlayacak ve ilgi alanlarına nazaran seçilebilecek en tesirli kodlama platformları ve uygulamaları.

Sizi şaşırtacak tahminen ancak çocukların online platformlarda geçirdiği müddet artarken, onların dijital haklarını koruyan yasal çerçeveler şimdi tam olarak oturmamış durumda. Birçok ülkede olduğu üzere Türkiye’de de çocukların çevrimiçi ortamlarda korunmasına yönelik kapsamlı bir yasal düzenleme bulunmuyor.

Avrupa Birliği’nin 2018’de yürürlüğe giren Genel Bilgi Muhafaza Yönetmeliği (GDPR), çocukların bilgileri için özel müdafaa tedbirleri getirirken Türkiye’deki mevzuat bu hususta şimdi gereğince gelişmemiş durumda.

Şimdi şöyle düşünün: Çocuğunuz bir eğitim uygulaması kullanıyor. Bu uygulama onun pozisyonunu, öğrenme datalarını, hatta tahminen biyometrik datalarını topluyor. Bu bilgilerin nasıl saklandığını, kimlerin erişebildiğini ve ne kadar müddet tutulduğunu biliyor musunuz? İşte tam da bu noktada veri mahremiyeti hakkı devreye giriyor.

Dünyanın önde gelen çocuk hakları savunucuları, çocukların data müdafaa haklarının yetişkinlerden daha güçlü olması gerektiğini savunuyor. Uzmanlar da çocukların şimdi tam olarak kavrayamadıkları veri rızası kavramının tekrar değerlendirilmesini talep ediyor. Zira birden fazla vakit bir çizgi sinema izlemek için onlarca ferdî datayı paylaşma kutucuğunu işaretleyen çocuklar aslında neye onay verdiklerinin farkında bile değil.

İngiltere’de yürürlüğe giren Çocuk Kodu (Children’s Code) üzere düzenlemeler, çocukların kullandığı dijital hizmetlerin varsayılan olarak en yüksek kapalılık ayarlarıyla sunulmasını zarurî kılıyor. Bu da tasarım ve varsayılan ayarlar yoluyla mahremiyet (privacy by design and default) prensibi olarak isimlendiriliyor.

Peki ülkemizde durum ne? Türkiye’de şimdi bu kapsamda bir düzenleme bulunmasa da Kişisel Verilerin Korunması Kanunu kapsamında çocukların bilgilerinin özel nitelikli şahsî bilgi olarak kıymetlendirilmesi gerektiği görüşü yaygınlaşıyor.

Dijital ortamlarda çocukların karşılaştığı bir başka kıymetli mevzu ise ziyanlı içeriklere erişim. YouTube’da çizgi sinema izlerken apansız karşılarına çıkan şiddet içerikli reklamlar, oyun platformlarındaki uygunsuz mesajlaşmalar yahut toplumsal medyadaki yanlış bilgiler de çocukların inançlı içerik erişimi hakkını ihlal ediyor.

Bilişim hukuku uzmanları bu bahiste dikkat cazip bir noktaya değiniyor. Çocukların ziyanlı içeriklerden korunma hakkı ile bilgiye erişim hakları ortasındaki istikrarın kritik ehemmiyet taşıdığını söylüyorlar. Çünkü çok filtreleme ve sansür çocukların bilgiye erişim hakkını kısıtlarken, yetersiz müdafaanın da gelişimlerine ziyan verebileceğini lisana getiriyorlar.

İçerik filtreleme teknolojileri geliştikçe yapay zeka takviyeli sistemler çocuklar için daha inançlı bir dijital ortam sağlama potansiyeli taşıyor. Lakin bu noktada ebeveynlere de büyük sorumluluk düşüyor. Çocuklarınızın dijital aktivitelerini büsbütün kısıtlamak yerine onları şuurlu birer dijital vatandaş olarak yetiştirmeyi hedeflemek çok daha sağlıklı bir yaklaşım olabilir.

Siber zorbalık da dijital çağda çocukların karşılaştığı en yaygın meselelerden. UNICEF’in raporlarına nazaran dünya genelindeki gençlerin %70’i çevrimiçi ortamlarda zorbalığa maruz kalıyor yahut şahit oluyor. Bu oran Türkiye’de de emsal düzeylerde. Çocuklarımızın duygusal ve ruhsal sıhhatini tehdit eden bu durum, eğitim haklarını da olumsuz etkiliyor.

Uzmanlar, çocukların siber zorbalıktan korunma hakkının yasal çerçevelerle teminat altına alınması gerektiğini vurguluyor. Çünkü siber zorbalık, fizikî zorbalıktan farklı olarak 7/24 devam edebiliyor ve çocuğun kaçabileceği bir alan bırakmıyor. Bu sebeple maddelerimizin dijital ortamlardaki zorbalığı daha net tanımlaması ve caydırıcı tedbirler getirilmesi gerektiği söyleniyor.

Çocukların dijital dünyada karşılaştığı bir öbür kıymetli problem ise dijital ayak izi. Hiç düşündünüz mü? Bugün toplumsal medyada paylaştığınız çocuğunuzun fotoğrafları yıllar sonra onun iş müracaatında yahut toplumsal bağlantılarında karşısına çıkabilir. Sharenting olarak isimlendirilen ebeveynlerin çocuklarıyla ilgili içerikleri müsaadesiz paylaşması, çocukların unutulma hakkını ihlal edebilir.

Avrupa’da GDPR kapsamında tanınan unutulma hakkı, bireylerin internetteki belli içeriklerin kaldırılmasını talep etme hakkını düzenliyor. Lakin ebeveynler tarafından paylaşılan içerikler kelam konusu olduğunda çocukların bu hakları nasıl koruyacağı meçhul kalıyor. Uzmanlar çocukların kendi dijital kimliklerini şekillendirme hakkı olduğunu ve ebeveynlerin bu mevzuda daha hassas davranması gerektiğini belirtiyor.

Türkiye’de çocukların dijital haklarını muhafazaya yönelik çeşitli inisiyatifler de yok değil. Bilgi Teknolojileri ve İrtibat Kurumu’nun (BTK) Güvenli İnternet Hizmeti, ebeveynlere çocukları için filtrelenmiş internet erişimi sunuyor. Ayrıyeten Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın Dijital Vatandaşlık ve Siber Güvenlik eğitimleri çocuklara dijital ortamlarda inançlı davranış kurallarını öğretiyor.

Ancak sırf kurumsal uğraşlar kâfi değil. Bizler ebeveynler, eğitimciler ve toplum olarak çocuklarımızın dijital haklarını korumak için üzerimize düşeni yapmalıyız. Pekala nasıl?

İlk adım dijital okuryazarlık. Çocuklarımıza teknolojinin yalnızca nasıl kullanılacağını değil, birebir vakitte risklerini ve haklarını da öğretmeliyiz. İkinci olarak, çocuklarımızla açık bağlantı kanalları kurmalı ve dijital tecrübelerini yargılamadan dinlemeliyiz. Üçüncü olarak ise çocuklarımızın mahremiyetine hürmet göstermeli ve onları ilgilendiren içerikleri paylaşırken müsaadelerini almalıyız.

Bu bayram çocuklarımızın yalnızca fizikî dünyada değil, dijital dünyada da inançta ve özgür olmalarını sağlayacak adımlar atmaya ne dersiniz? Zira dijital haklar artık temel insan haklarının ayrılmaz bir kesimi.

Sizce de çocuklarımızın dijital haklarını korumak için daha kapsamlı yasal düzenlemelere gereksinimimiz var mı? Yoksa sorumluluk büsbütün ebeveynlerde mi olmalı? Yorumlarınızı bekliyoruz.

23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı’nda tüm çocuklarımıza hem fizikî hem de dijital dünyada inançlı, özgür ve umut dolu bir gelecek diliyoruz. Zira onların hakları yarınlarımızın teminatı.